فرمان هیدرولیک و برقی
سفت شدن فرمان خودرو: بررسی دلایل و روش‌های رفع آن
سیستم فرمان هر خودرو نقشی کلیدی در کنترل و ایمنی آن دارد. راننده از طریق فرمان، جهت حرکت خودرو را تعیین می‌کند و انتظار دارد که این حرکت نرم، دقیق و بدون نیاز به نیروی زیاد باشد. اگر فرمان خودرو سفت شود، نه تنها رانندگی دشوار می‌شود، بلکه می‌تواند به خستگی راننده و حتی بروز حادثه منجر شود. در خودروهای امروزی که به انواع سیستم‌های کمکی مجهزند، نرم بودن فرمان هم جزئی از راحتی و هم بخشی از ایمنی محسوب می‌شود. بنابراین هر گونه تغییر در عملکرد فرمان باید جدی گرفته شود.
دسترسی سریع
نحوه کارکرد سیستم‌های فرمان هیدرولیکی و برقی
برای فهم علل سفت شدن فرمان، ابتدا باید با انواع سیستم‌های فرمان که در خودروها استفاده می‌شود، آشنا شویم. به طور کلی، دو نوع اصلی فرمان در خودروها رایج است: فرمان هیدرولیکی و فرمان برقی (EPS – Electric Power Steering). هر کدام از این سیستم‌ها اجزا و عملکرد متفاوتی دارند و لذا دلایل سفت شدن فرمان در هر کدام نیز متفاوت است.
فرمان هیدرولیکی
در این سیستم، نیروی کمکی از طریق یک پمپ هیدرولیک و روغن مخصوص فرمان تأمین می‌شود. پمپ توسط تسمه‌ای که به موتور متصل است، به حرکت درمی‌آید و روغن را تحت فشار به جعبه فرمان می‌رساند. این فشار کمک می‌کند که چرخش فرمان با نیروی کمتر انجام شود. اجزای اصلی این سیستم عبارت‌اند از:
پمپ هیدرولیک: قلب سیستم که روغن را پمپاژ می‌کند.
مخزن روغن: برای ذخیره روغن هیدرولیک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شیلنگ‌ها و لوله‌ها: برای انتقال روغن به جعبه فرمان و بازگشت آن به مخزن.
جعبه فرمان هیدرولیک: دنده‌بندی داخلی که با کمک فشار روغن چرخ‌ها را می‌چرخاند.
تسمه پمپ: تسمه‌ای که پمپ هیدرولیک را به حرکت درمی‌آورد.
فرمان برقی (EPS)
در این سیستم، به جای استفاده از روغن و پمپ هیدرولیک، یک موتور برقی و مجموعه حسگرها نیروی کمکی را فراهم می‌کنند. در اغلب خودروهای مدرن، سیستم EPS جایگزین سیستم هیدرولیک شده است زیرا مصرف سوخت را کاهش می‌دهد و نیاز به سرویس‌های دوره‌ای مرتبط با روغن ندارد. اجزای اصلی EPS عبارت‌اند از:
موتور برقی: نیروی کمکی را فراهم می‌کند.
سنسور گشتاور: میزان نیروی واردشده توسط راننده به فرمان را اندازه‌گیری می‌کند.
سنسور زاویه: زاویه چرخش فرمان را ثبت می‌کند.
ECU یا واحد کنترل الکترونیکی: اطلاعات حسگرها را دریافت کرده و میزان کمک مناسب را به موتور فرمان می‌دهد.
کوپلر و چرخ‌دنده‌های اتصال: اجزایی که موتور را به ستون فرمان متصل می‌کنند.
علت های سفت شدن فرمان هیدرولیکی خودرو
سفت شدن فرمان در خودروهایی که از سیستم هیدرولیک بهره می‌برند، ریشه در اختلال در عملکرد پمپ هیدرولیک، کمبود روغن یا خرابی قطعات مکانیکی دارد. در ادامه، دلایل اصلی و راه‌های رفع آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
کاهش سطح روغن هیدرولیک
کاهش سطح روغن هیدرولیک یکی از رایج‌ترین علل سفت شدن فرمان است. اگر سطح روغن پایین بیاید، پمپ نمی‌تواند فشار کافی ایجاد کند و فرمان سفت می‌شود. دلایل کاهش سطح روغن ممکن است شامل نشتی از شیلنگ‌ها، اتصالات یا خود پمپ باشد. در چنین شرایطی:
بازدید سطح روغن: باید سطح روغن در مخزن را بررسی کنید. اگر سطح پایین باشد، لازم است روغن را به حد مجاز برسانید.
رفع نشتی‌ها: اگر نشتی مشاهده شد، محل آن باید شناسایی و تعمیر شود؛ مثلاً تعویض شیلنگ یا سفت کردن بست‌ها.
هواگیری سیستم: در صورت ورود هوا به سیستم، باید عملیات هواگیری انجام شود تا جریان روان و پیوسته برقرار شود.
خرابی پمپ هیدرولیک
پمپ هیدرولیک ممکن است به دلایل مختلف فرسوده یا خراب شود. صدای ناله یا جیغ مانند هنگام چرخاندن فرمان، نشتی از پمپ و سفتی فرمان از علائم خرابی پمپ است. برای رفع این مشکل:
تعویض یا تعمیر پمپ: اگر پمپ فرسوده باشد، تعویض آن بهترین گزینه است. برخی تعمیرگاه‌ها توانایی بازسازی پمپ را نیز دارند.
بررسی تسمه پمپ: گاهی سفت یا شل بودن تسمه نیز می‌تواند عملکرد پمپ را مختل کند؛ لذا تنش تسمه باید تنظیم شود.
وجود هوا یا ناخالصی در روغن
هوا یا آلودگی در روغن هیدرولیک باعث می‌شود پمپ نتواند فشار ثابتی ایجاد کند، که منجر به لرزش، ناپایداری و سفت شدن فرمان می‌شود. برای رفع این مشکل باید:
روغن هیدرولیک تعویض شود.
سیستم هواگیری شود تا هوای محبوس خارج شود.
خرابی سوپاپ کنترل یا شیر هیدرولیک
در داخل جعبه فرمان، یک سوپاپ کنترل فشار وجود دارد که روغن را به سمت چپ یا راست هدایت می‌کند. اگر این سوپاپ گیر کند یا به درستی عمل نکند، ممکن است فرمان به یک سمت سفت‌تر شود یا بازگشت کامل فرمان رخ ندهد. تعمیر یا تعویض شیر کنترل می‌تواند این مشکل را رفع کند.
فرسودگی جعبه فرمان و قطعات مکانیکی
فرسودگی قطعات داخلی جعبه فرمان، مانند دنده‌ها، یاتاقان‌ها یا بوش‌ها، ممکن است باعث سفتی یا لرزش شود. این نوع خرابی‌ها معمولاً تدریجی هستند و با لقی یا صدای تق‌تق همراه‌اند. راه‌حل‌های مناسب شامل:
بازسازی یا تعویض جعبه فرمان.
تعویض قطعات فرسوده مانند بوش‌ها و دنده‌های داخلی.
تنظیم لقی و پیش‌بار جعبه فرمان.
پارگی یا مسدود شدن شیلنگ‌ها
شیلنگ‌های هیدرولیک ممکن است به مرور زمان ترک بخورند، ترک شوند یا فرسوده شوند. پارگی این شیلنگ‌ها باعث نشت و کاهش فشار می‌شود و پیچ‌خوردگی یا مسدود شدن آن‌ها نیز مانع جریان روان روغن شده و فرمان را سفت می‌کند. راه‌حل، تعویض شیلنگ‌های آسیب‌دیده و اطمینان از نصب صحیح آن‌هاست.
علت های سفت شدن فرمان برقی (EPS) خودرو
سفت شدن فرمان در سیستم‌های برقی بیشتر ریشه در مشکلات برقی، سنسورها یا نرم‌افزار دارد. در ادامه، عوامل اصلی و راه‌حل‌های پیشنهادی بررسی می‌شوند.
خرابی موتور برقی
موتور برقی در سیستم EPS کمک می‌کند تا نیروی کمکی به فرمان وارد شود. این موتور ممکن است دچار خرابی یا فرسودگی شود. اگر موتور نتواند به اندازه کافی نیرو تولید کند یا به‌طور متناوب کار کند، فرمان به طور ناگهانی سفت می‌شود. راه‌حل‌ها:
تست و بررسی موتور برقی: اگر خرابی تأیید شود، تعویض یا تعمیر موتور ضروری است.
بررسی اتصالات و سوکت‌ها: گاهی شل شدن اتصالات باعث افت ولتاژ شده و عملکرد موتور را مختل می‌کند.
نقص سنسور گشتاور
سنسور گشتاور یکی از اجزای حساس در سیستم فرمان برقی است که میزان نیروی دست راننده را اندازه می‌گیرد. اگر این حسگر سیگنال نادرستی ارسال کند یا از تنظیم خارج شود، سیستم نمی‌تواند مقدار کمکی صحیح را اعمال کند و فرمان سفت می‌شود. در چنین شرایطی باید:
حسگر گشتاور توسط دستگاه دیاگ بررسی و کالیبره شود.
در صورت خرابی، حسگر تعویض شود.
نقص سنسور زاویه فرمان
حسگر زاویه، موقعیت فرمان را تشخیص می‌دهد. خرابی این سنسور می‌تواند موجب خطا در ECU و سفت شدن فرمان شود یا از کالیبره بودن حسگر خارج شود، که باز هم عملکرد درست سیستم را مختل می‌کند. راه‌حل:
تنظیم مجدد (کالیبراسیون) زاویه فرمان توسط تعمیرگاه مجهز.
تعویض حسگر در صورت خرابی.
ایراد در ECU یا برد فرمان
ECU یا برد الکترونیکی مسئول دریافت اطلاعات حسگرها و تعیین میزان نیروی کمکی است. نوسانات ولتاژ، آب‌خوردگی یا مشکلات نرم‌افزاری می‌تواند باعث خطای عملکردی ECU شود و فرمان را سفت یا غیر قابل پیش‌بینی کند. راه‌حل‌ها:
خواندن کدهای خطا و بروزرسانی نرم‌افزار ECU.
تعویض یا تعمیر ECU در صورت خرابی سخت‌افزاری.
مشکل در اتصال یا سیم‌کشی
سیم‌کشی و کانکتورهای برق و داده در سیستم EPS، اگر دچار قطع و وصل یا سولفاته شوند، ولتاژ کافی به موتور نمی‌رسانند و فرمان سفت یا لرزش پیدا می‌کند. در موارد شدید ممکن است چراغ EPS روشن شود. راه‌حل:
بازبینی و تمیز کردن اتصالات و سوکت‌ها.
تعویض بخش‌هایی از سیم‌کشی که دچار آسیب جدی شده‌اند.
معیوب بودن کوپلر یا بوش‌های مکانیکی
حتی در سیستم برقی، اتصال مکانیکی بین موتور و ستون فرمان وجود دارد. در برخی خودروها مانند هیوندای i30 یا کیا سراتو، یک بوش پلاستیکی یا لاستیکی به‌نام کوپلر MDPS قرار دارد که ضربات را جذب می‌کند. اگر این قطعه فرسوده شود، علاوه بر صدای تقه یا لقی، ممکن است نیروی کمکی به خوبی منتقل نشود و فرمان سفت شود. راه‌حل:
تعویض کوپلر فرسوده.
عوامل دیگری که می‌توانند باعث سفت شدن فرمان شوند
جدای از نوع سیستم فرمان، عوامل عمومی زیر نیز ممکن است در سفت شدن فرمان دخالت داشته باشند:
فشار یا باد نامناسب تایرها
کمبود باد در لاستیک‌ها باعث افزایش سطح تماس و اصطکاک می‌شود و نیروی بیشتری برای تغییر جهت لازم است. همچنین، اختلاف فشار بین چرخ‌های چپ و راست می‌تواند باعث کشیده شدن خودرو به یک سمت و احساس سفتی در فرمان شود. بنابراین تنظیم فشار باد تایرها یکی از نخستین کارهایی است که باید انجام دهید.
تنظیم نبودن زوایای چرخ (الاینمنت)
اگر زاویه چرخ‌ها (کمبر، کستر و toe) تنظیم نباشد، مقاومت در برابر چرخش افزایش می‌یابد. این مسئله می‌تواند ناشی از ضربه خوردن به چرخ‌ها، عبور از دست‌اندازها یا فرسودگی قطعات تعلیق باشد. در نتیجه، تنظیم زوایای چرخ‌ها در تعمیرگاه تخصصی ضروری است.
خرابی بلبرینگ‌های چرخ یا قطعات جلوبندی
بلبرینگ‌های چرخ، بوش‌ها و سیبک‌ها در سیستم تعلیق، اگر فرسوده یا خشک شوند، چرخاندن چرخ‌ها را دشوار می‌کنند و باعث سفتی فرمان می‌شوند. بنابراین خرابی این قطعات نیز باید بررسی شود.
آب‌وهوای سرد و گرانروی روغن
در زمستان‌های سرد، روغن فرمان هیدرولیک ممکن است غلیظ‌تر شود و تا گرم شدن کامل، فرمان کمی سفت‌تر به نظر برسد. استفاده از روغن مناسب با استاندارد سازنده و گرم کردن اولیه خودرو می‌تواند از این مشکل جلوگیری کند.
روش‌های عیب‌یابی سفت شدن فرمان
عیب‌یابی صحیح و دقیق، شرط موفقیت در تعمیر است. مراحل کلی عیب‌یابی شامل:
بررسی وضعیت ظاهری: مشاهده مخزن روغن، وضعیت تسمه، وجود نشتی و سلامت ظاهری شیلنگ‌ها.
تست فشار سیستم: در فرمان هیدرولیک، با دستگاه فشارسنج، فشار خروجی پمپ و فشار مدار چک می‌شود تا عملکرد درست پمپ و سوپاپ‌ها مشخص شود.
بررسی ECU و سنسورها: در فرمان برقی، از دستگاه دیاگ برای خواندن کدهای خطا و مشاهده پارامترهای زنده حسگرها (مانند گشتاور و زاویه) استفاده می‌شود.
تست جاده‌ای: رانندگی آزمایشی برای بررسی رفتار واقعی فرمان. این آزمایش به تشخیص لقی، کشیده شدن و لرزش کمک می‌کند.
باز کردن قطعات در صورت لزوم: اگر مشکل از داخل جعبه فرمان یا موتور برقی باشد، نیاز به باز کردن و بررسی دقیق‌تر است.
روش‌های رفع سفت شدن فرمان
پس از تشخیص دقیق، روش رفع مشکل بسته به علت متفاوت خواهد بود.
روش‌های رفع مشکل در سیستم هیدرولیکی
تعویض یا اضافه کردن روغن فرمان و استفاده از روغن اصلی با ویسکوزیته مناسب.
تعمیر یا تعویض پمپ هیدرولیک در صورت خرابی یا فرسودگی.
تعویض تسمه پمپ یا تنظیم آن.
تعویض شیلنگ‌ها و اورینگ‌ها در صورت وجود نشتی یا پارگی.
هواگیری سیستم پس از هرگونه سرویس یا تعویض قطعه.
تعمیر یا تعویض جعبه فرمان در صورت فرسودگی داخلی.
روش‌های رفع مشکل در سیستم برقی
کالیبراسیون سنسور گشتاور و زاویه با دستگاه مخصوص.
رفع خطاهای ECU و به‌روزرسانی نرم‌افزار.
تعمیر یا تعویض موتور برقی (DC) در صورت سوختن یا کاهش کارایی.
تعمیر یا تعویض برد الکترونیکی و لحیم‌کاری مجدد اتصالات.
بررسی و تعویض اتصال‌های شل یا سولفاته.
تعویض کوپلر یا بوش‌های لاستیکی در صورت سایش.
سایر موارد:
تنظیم فشار باد تایرها مطابق توصیه سازنده.
تنظیم زوایای چرخ‌ها در مراکز تخصصی.
بازدید و تعویض قطعات تعلیق و بلبرینگ‌ها در صورت لقی و خرابی.
برای رفع ایراد سفت شدن فرمان به تعمیرگاه‌های تخصصی مراجعه کنید
بسیاری از دلایل سفت شدن فرمان، نیاز به مهارت و ابزار خاص دارد. تعویض قطعات حسگر در فرمان برقی یا بازسازی جعبه فرمان، کاری نیست که هر تعمیرگاهی بتواند انجام دهد. مراجعه به تعمیرگاه تخصصی «ایران فرمان» مزایایی دارد:
تشخیص دقیق و جلوگیری از هزینه‌های اضافه: کارشناسان متخصص با دانش فنی و تجربه، منشاء مشکل را سریع‌تر پیدا می‌کنند.
تعمیر به جای تعویض: ایران فرمان تا حد امکان قطعه را تعمیر یا بازسازی می‌کند، که نسبت به تعویض کامل هزینه کمتری دارد.
استفاده از قطعات اصلی یا با کیفیت بالا: کیفیت قطعات مصرفی اهمیت زیادی دارد. استفاده از قطعات اورجینال یا تایوانی درجه‌یک، دوام تعمیر را افزایش می‌دهد.
ضمانت کتبی: یکی از دلایل اعتماد به ایران فرمان، ارائه ضمانت کتبی ۲۴ ماهه برای بسیاری از خدمات تعمیر فرمان است. این ضمانت اطمینان می‌دهد که اگر مجدداً مشکلی در بخش تعمیرشده پیش آمد، بدون هزینه رفع خواهد شد.
گزارش دقیق و شفاف: پس از اتمام تعمیر، گزارش کامل از عیب‌یابی، قطعات تعویض‌شده و تست‌های انجام‌شده به مشتری ارائه می‌شود.
چطور فرمان خودرو را نرم نگه داریم؟
پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. چند نکته ساده می‌تواند شما را از بسیاری از مشکلات فرمان دور نگه دارد:
بازدید مرتب سطح روغن هیدرولیک و تعویض آن بر اساس توصیه سازنده.
اطمینان از سلامت تسمه‌ها و تعویض به موقع آن‌ها.
فشار مناسب باد تایرها را کنترل کنید؛ بهترین زمان برای چک کردن صبح‌ها قبل از رانندگی است.
اجتناب از ضربه شدید به چرخ‌ها؛ عبور آهسته از چاله‌ها و سرعت‌گیرها عمر جعبه فرمان و تایرها را افزایش می‌دهد.
سرویس دوره‌ای جلوبندی؛ خرابی کمک‌فنر، بوش‌ها و سیبک‌ها می‌تواند به جعبه فرمان نیز فشار وارد کند.
توجه به هر صدای غیرعادی یا تغییر رفتار فرمان؛ اگر صدایی شنیدید یا فرمان کمی سفت شد، همان لحظه پیگیری کنید.
جمع بندی
سفت شدن فرمان خودرو می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد و هر دلیل، روش رفع خاص خود را می‌طلبد. در سیستم‌های هیدرولیک، کمبود روغن، خرابی پمپ یا فرسودگی جعبه فرمان عمده‌ترین علل محسوب می‌شوند، در حالی که در سیستم‌های برقی بیشتر، خرابی حسگرها، موتور برقی یا ECU باعث بروز مشکل می‌شود. عوامل دیگری مانند فشار نامناسب تایرها، تنظیم نبودن زوایای چرخ و خرابی قطعات تعلیق نیز می‌توانند به سفتی فرمان منجر شوند. تشخیص دقیق نیازمند دانش فنی و ابزار تخصصی است و از این رو مراجعه به تعمیرگاه تخصصی فرمان اهمیت زیادی دارد؛ جایی که با استفاده از تجربیات فراوان در تعمیر انواع فرمان، خدماتی با کیفیت و همراه با ضمانت کتبی ارائه می‌شود. در نهایت توصیه می‌کنیم هرگونه نشانه غیرعادی در فرمان خودرو را جدی بگیرید و با اعتماد به مراکز تخصصی مانند ایران فرمان، سلامت و ایمنی خودرویتان را حفظ کنید.
